1980-ci il sentyabrın 12-də Türkiyə Respublikasında hərbiçilər tərəfindən həyata keçirilən çevriliş və bundan sonra ölkənin ictimai-siyasi, sosial-mədəni həyatında baş verən dəyişikliklər nəticəsində idarəçiliyin tədricən mülki şəxslərə verilməsi, həmçinin bu proseslərin Türkiyənin beynəlxalq nüfuzuna təsiri ilə bağlı məsələlərin araşdırılması bizə bəzi ümumiləşdirmələr etməyə və mühüm nəticə çıxarmağa imkan verir.
“Turqut Özal dövründəTürkiyə Respublikasının sosial-iqtisadi və siyasi vəziyyəti” adlı magistr elmi işi iki fəsildən ibarət olmaqla birinci fəsildə “Türkiyədə Turqut Özal dövründə mövcud siyasi vəziyyət”, ikinci fəsildə isə “Turqut Özal dövründə Türkiyə Respublikasının sosial-iqtisadi göstəriciləri” kimi məsələlər elmi cəhətdən araşdırılaraq tədqiq edilmişdir.
Elmi işin materiallarının təhlili əsasında belə bir nəticəyə gəlmək olar ki, Türkiyənin 80-cin ildə həyata keçirtdiyi dinc çevriliş ABŞ-ın, Qərb dövlətlərinin possovet məkanının 70-ci illərdən sərhədlərini genişləndirməsinə və digər region ölkələrində bu prosesin qarşısını almağa və sosializm ideyalarının region dövlətlərində pis nümunə olaraq yayılmamasınaimkan verməməyə yönəlmişdi. Bununla birlikdə Türkiyə silahlı qüvvələri və onun Təhlükəsizlik Şurası ilk bəyanatında bu prosesin ölkənin daxili məsələsi olduğunu vurğulayaraq digər dövlətlərin və xarici təşkilatların bu məsələyə müdaxiləsinə qarşı çıxmışdır.
Materialların təhlili əsasında belə bir qənaət hasil olur ki, 80-ci il çevrilişi az vaxtdan sonra söz verildiyi kimi hakimiyyətin mülki şəxslərə təhvil verilməsindən sonra yeni yaranaraq siyasi meydana çıxan partiyaların xalqın nüfuzunu qazanmasına və Türkiyə Respublikasının XX əsrin 80-90-cı illərində əvvəlcə baş nazir, bir qədər sonra isə prezidentinə çevrilmiş, Türkiyənin iqtisadi möcüzələrinin əsasını qoymuş Turqut Özalın siyasi səhnəyə çıxaraq Türkiyəni siyasi, iqtisadi, sosial və mədəni cəhətdən inkişaf etdirməsi ilə nəticələndi.
Özal dövründə Türkiyədə meydana gələn dəyişikliyi“daxili və xarici sahələrdə dinc inqilabların“ yaşandığını ifadə qədər inkişafları dramatikləşdirməkdədir . Siyasi və iqtisadi sahələrdə yenidən quruluşlanmalar təminedildi. Özal liderliyi, yalnız iqtisadi sahədə deyil, eyni zamanda siyasi, mədəni və ictimai sahələrdə də liberallaşma təmin etdi. Özalın deyimiylə, Özal liderliyi iki xroniki çıxmaz ilə məşğul oldu : biri iqtisadi, digəri isə siyasi.
Özal dövründə Türk xarici siyasətində meydana gələn dəyişiklikləri aşağıdakı kimi yekunlaşdırmaq mümkündür. Özal dövründə siyasi və iqtisadi siyasətlərin əsasında bu məqsəd yatmaqda idi. Məsələn, Özal liderliyi, ölkəyə iqtisadi rifah gətirəcəyi düşünülən gömrük birliyinə çatmaq məqsədi Avropa Birliyi ölkələrinin mallarından gömrük vergisini qaldırdı. Özal dövrünün diqqət mərkəzi Orta Asiya, Qafqaz, Balkanlar və Orta şərq bölgələrinə qeydi. Regional ölkələrlə iqtisadi, mədəni və siyasi əlaqələr sıxlaşdırıldı. Özal liderliyinin təməl məqsədlə - Türkiyənin iqtisadi və siyasi inkişafını sürətləndirmək üçün ideoloji fərqlilikləri güdmədən bütün regional ölkələrlə əlaqələri inkişaf etdirmək idi. Bu yeni cəhdlər Türkiyəni Qərbə həm iqtisadi olaraq həm də siyasi olaraq daha az asılı vəziyyətə gətirəcəkdi.
Özalın dəyişik mühit və zamanlarda ifadə etdiyi kimi, Özal liderliyi, eyni məqsədə xidmət edəcək şəkildə, Türkiyənin Avropaya olan asılılığını azaltmaq məqsədilə Amerika Birləşmiş Ştatları ilə iqtisadi və siyasi əlaqələri dərinləşdirib. Bənzər şəkildə, Qərb asılılığını aradan qaldırmaq məqsədiylə də İslam dünyası ilə yaxın əlaqələrə girdi.Türkiyənin siyasi əlaqələrindəki çox boyutluluğun bir nəticəsi olaraq Özal Türkiyəsi Qərb ittifaqını dengelemek məqsədiylə daha çox İslami və Şərq meylli bir xarici siyasət icra etdi.
İkinci olaraq, Turqut Özal liderliyi dövründə xalqlar-həddindən artıq Kürd probleminə bulaşmaq daxil Türkiyə, etnik siyasətini dəyişdirməyə başladı. Özalın prezident sırasında Türk dövləti, Kürd xalqı ilə birlikdə digər etnik qrupların varlığını “rəsmən” qəbul etdi. Özalın istifadəsindən sonra, Türkiyənin digər rəsmi orqanları “Kürd” və “kürdlər” anlayışlarını istifadə etməyə başladılar. 1980-ci illərin əvvəllərindən etibarən kürd problemi, Türkiyənin qonşu ölkələr, Avropa ölkələri və Avropa Birliyi kimi regional təşkilatlarla əlaqələrində ən əhəmiyyətli rollardan birini oynadı. Özal liderliyi, Türkiyənin etnik siyasətini dəyişdirməklə Türkiyənin bu qarşıdakılara qarşı üstünlük qazanmasını istəməkdə idi.
Bundan başqa Özal liderliyi Türkiyənin iqtisadi xarici siyasətini yenidən qurmuş oldu. Türkiyənin ənənəvi “təhlükəsizlik-yönümlü” iqtisadi siyasətindən fərqli olaraq, Özal liderliyi liberal iqtisadiyyata istiqamətli siyasət inkişaf etdirdi. Özal liderliyi tərəfindən istifadə olunan anlayışlar və strategiyalar daha çox ixracata-istiqamətli sənayeləşmə, ticarət partnorların artması, xarici investisiyaların təşviq edilməsi və özəlləşdirmə, hökumətin iqtisadi sahəyə yönelik müdaxiləsinin azaldılması, vergi islahatı və sərbəst valyuta quru kimi yeniliklərlə ölkədəki iqtisadi quruluşun yenidən qurulması oldu. Özal liderliyi güclü bir iqtisadiyyatı aktiv və müstəqil bir xarici siyasətin ön şərti yarandı. Bu səbəblə də, müxtəlifliyi artırmağa istiqamətli bir çox iqtisadi və siyasi proqramlar başlanıldı. Özalist xarici iqtisadi siyasətə görə iqtisadiyyatdakı qüvvət və canlılıq siyasətə güc və hərəkətlilik gətirər.Özal dövrünün araşdırılmasından də aydın olduğu kimi, Özal liderliyinin xaricisiyasət cəhdləri təhlükəsizlik narahatlıqlarının istiqamətləndirməsindən çox iqtisadi hesablamaların istiqamətləndirməsinə dayandı. Özal liderliyi dərhal bütün mövzuları iqtisadi terminlərlə qiymətləndirdi.
Özal, yeni - Osmanlıcı bir siyasi hərəkətliliklə siyasəti inkişaf etdirdi; yalnız, “fəth” yerinə “iqtisadi inkişaf” əlavə etd. Özal daha da irəli gedərək Türk xarici siyasətindəki “alçaq kompleksini” qırdı. Nəticə etibarilə, Özal Türkiyəni “Avropanın quyruğu” etməkdənsə, “öz dünyasının lideri” və ya ən azından “bir regional hegemon” etməyi məqsəd hesab edən bir xarici siyasəti halına gətirdi. Özal müxaliflərindən Mehmet Ali Birandın sözlərinə əsasən “Özal, bu günün tək qütblü dünyasında Türkiyəni alt sistemlərdən birinin lideri etməyə çalışdı. Nəticə olaraq, Türkiyə xarici siyasəti, Özal dövründə “asılılıqdan”, “çox tarafliliyə” doğru yenidən qurdu”.
Belə ki, “Turqut Özal dövründə Türkiyə Respublikasının sosial-iqtisadi və siyasi vəziyyəti” adlı magistr dissertasiya işinin nəticəsi olaraq söyləmək olar ki, ölkənin əsas siyasi və iqtisadi münasibətlərinin əsas istiqamətlərinin qurulması və kordinasiya edilməsi rolunda çıxış edən siyasi və sosial-iqtisadi əlaqələrTürkiyə Cümhuriyyətinin dünya dövlətləri ilə qarşılıqlı əlaqələr sisteminin qurulmasında və inkişaf etdirilməsində əsas rol oynamaqla magistr dissertasiya işi daxilində aparılan elmi araşdırma və təhlillərə söykənir. Elmi tədqiqat işində sadalanan faktlar TürkiyəRespublikasının bu gün yüksək sürətlə inkişaf etməsində XX əsrin 80-90-cı illərində yaşayıb-yaratmış Turqut Özal fonomenini dinc yolla, dəyərli və uğurlu siyasi və iqtisadi dəyişikliklər etdiyini söyləməyə əsas verir.
